در این نوشته، با توجه به اهمیت آشنایی با مراکز اسنادی و آرشیوی، تعدادی از مهم ترین مراکز آرشیوی کشور را معرفی و به ارائه اطلاعات کلی درباره هفت مرکز مهم اسناد اکتفا می کنیم

الف) آرشیو ملی یا سازمان اسناد جهوری اسلامی ایران

این سازمان تنها سازمان قانونی آرشیوی است که با هدف جمع‌آوری اسناد ارزشمند و حفظ و نگهداری و ارائه آنها به پژوهشگران ایجاد شده است. این سازمان زیر نظر سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و ریاست آن برعهده معاون رئیس‌جمهور است. سازمان اسناد ملی از سال ۱۳۴۹ با تصویب مجلس شورای ملی با وظیفه ی جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی ایران از دستگاه‌های دولتی، اشخاص و خانواده‌هایی که این‌گونه اسناد را در اختیار دارند، تمرکز پرونده‌های راکد از طریق اجرای طرح مرکز بایگانی راکد کشور و امحای اوراق زائد آغاز به کار کرد. لازم به ذکر است سازمان اسناد کار دیجیتال سازی منابع را نیز در حجم عظیم آغاز و در این راستا از مدل های مختلف اسکنر های کتاب آزیریس از جمله اسکنر کتاب تیا و اسکنر کتاب تی رکس در حال بهره برداری می باشد
همچنین از سال ۱۳۷۲، پژوهشکده اسناد برای تحقق اهداف پژوهشی سازمان به‌وجود آمده است که دارای سه گروه پژوهشی: تاریخ، اطلاع‌رسانی، و مرمّت است. این پژوهشکده دارای یک شورای عالی مرکب از رئیس و معاونان سازمان و سه نفر از خبرگان کشور است

ب) مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه

در پی تشکیل کنگره وین در سال ۱۸۱۵ م./ ۱۲۳۲ ق. و وضع اصول و قواعد روابط سیاسی، مرجع مخصوصی به نام “دفترخانه امور غرب” در وزارت امور خارجه وقت تأسیس، و تنظیم روابط خارجی با دولت های بیگانه به آن سپرده شد و میرزا رضا قلی‌خان نوایی منشی‌الممالک متصدی امور خارجه گردید
وجود سفرنامه ابوالحسن‌خان شیرازی معروف به ایلچی کبیر و برخی گزارش‌ها و وسایل موجود در آرشیو وزارت امور خارجه بیانگر آن است که از زمان فتحعلی‌شاه و عبدالوهاب نشاط، کار گردآوری اسناد روابط خارجی با نظم و ترتیب بیشتری انجام پذیرفته و در دوره‌های بعد، این نظم رویّه مشخصی یافته است. به طوری که از آن زمان تاکنون مجموعاً حدود سی میلیون برگ سند در آرشیو وزارت امور خارجه جمع‌آوری شده است. از اسناد قدیمی نیز حدود ۹۰۰ حلقه میکروفیلم شامل ۱,۲۰۰,۰۰۰ سند تهیه شده و از این مجموعه تاکنون ۲۶ عنوان کتاب چاپ و منتشر گردیده است
حدود ۵۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی نفیس و مجموعه دستنویس شامل اصل مکاتبات، سفرنامه‌ها، سواد مکاتبات، رسایل، و گزارش‌ها در وزارت امور خارجه نگهداری می‌شود که بعضی از آنها منحصر به فرد است. این آرشیو از مجهزترین آرشیوهای کشور است و دارای بخش‌های رایانه و میکروفیلم و دستگاه ضدعفونی و مرمت اسناد است و نیز به دستگاه‌های بازخوان، چاپگر، و اسکنر از جمله اسکنر کتاب تیا مجهز است

ج) کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران

کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران بزرگترین کتابخانۀ دانشگاهی ایران است و مجموعه‌ای غنی و گسترده از منابع گوناگون در زمینه‌های مختلف علوم و فنون و ادب را در برمی‌گیرد . این کتابخانه در کنار کتابخانه‌های تخصصی دانشکده‌ها که هر یک برحسب نیازهای علمی و آموزشی ویژه خود به وجود آمده‌اند، بیشتر به امر پژوهش اختصاص دارد و به گردآوری آثار مربوط به مطالعات اسلام‌شناسی، ایران‌شناسی و شرق شناسی می‌پردازد

هسته اصلی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۸ ، با مجموعۀ اهدایی سید محمد مشکوه، استاد دانشگاه تهران، شامل ۱۳۲۹ جلد نسخه خطی، تشکیل گردید. بنای فعلی کتابخانه، در یکم مهرماه سال ۱۳۵۰ گشایش یافت. در طول این مدت، امور فنی کتابخانه، ایجاد ارتباط با مراکز علمی و دانشگاهی جهان، انتخاب و به کار گماردن کتابداران متخصص، در زیرزمین سازمان مرکزی، و زیرزمین دانشکده علوم و اتاق‌های مسجد دانشگاه انجام می‌شد .در سال ۱۳۵۳ ، به منظور گردآوری و نگهداری و سازمان‌دهی انتشارات غیرکتابی که از سازمان‌ها ، وزراتخانه‌ها ، دانشگاه‌ها و انجمن‌های فرهنگی و مؤسسات و مراکز داخل و خارج از کشور به کتابخانه مرکزی اهدا می‌شد ، «مرکز اسناد» کتابخانه دایر گشت و نام آن به کتابخانه مرکزی افزوده شد

ساختمان کتابخانه با مساحت بیش از ۲۲۰۰۰ متر مربع دارای نه طبقه است که شامل دو طبقه زیرزمین، همکف، طبقه اول و ۵ طبقه مخزن کتاب و مطبوعات و اسناد است .کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد در حال حاضر حدود ۵۰۰۰۰ عضو ثابت دارد و روزانه پاسخگوی بیش از ۴۵۰۰ نفر مراجعه‌کننده از دانشجویان دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و محققان و پژوهشگران داخل و خارج از کشور است

کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، از پیشروان دیجیتال سازی اسناد و مجلدات و راه اندازی کتابخانه دیجیتالی و ارایه خدمات به دانش پژوهان و محققان می باشد. یکی از افتخارات گروه تفکر خلاق آزیریس، تامین تجهیزات به روز و مدرن اسکن و دیجیتال سازی این مرکز، از جمله اسکنر کتاب و مجلد خودکار تیا و اسکنر مجلد اتوماتیک قطع بزرگ تی رکس با سایز A0 می باشد.

ج) خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران

این خبرگزاری نخستین مؤسسه خبری ایران است که در سال ۱۳۱۲ با نام آژانس پارس آغاز به‌کار کرد و از سال ۱۳۶۰ خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران نامیده شد. این سازمان یکی از سازمان‌های تابعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و دارای ۴۰ دفتر نمایندگی در داخل و ۳۰ دفتر نمایندگی در خارج کشور است. این دفاتر مسئولیت گردآوری، تدوین، و انتشار اخبار و گزارش‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ورزشی، فرهنگی، علمی، و پژوهشی داخلی و خارجی را برعهده دارند. این مؤسسه دارای آرشیو عکس و آرشیو میکروفیلم و میکروفیش است. بانک اطلاعات خبرگزاری در سال ۱۳۶۲ تأسیس شده است که در حال حاضر بیش از پنج هزار عنوان خلاصه خبر را در رایانه های خود ذخیره کرده است

د) آرشیو دیداری شنیداری صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران

این مرکز در محل سازمان صدا و سیما قرار دارد. مرکز آرشیو فیلم، ویدئو و ویدئو کاست نیز در محل سازمان و در نزدیکی مرکز تولید برنامه‌ها قرار دارد. این مرکز پس از انقلاب اسلامی بر فعالیت خود افزوده است و برای آن ساختمانی مطابق با اصول علمی و رعایت ضوابط ایمنی ساخته شده است. هدف اصلی این مرکز، گردآوری و نگهداری برنامه‌ها و اسناد و مدارکی است که توسط واحدهای تولید سازمان تهیه شده است
گردآوری مواد آرشیوی از دو طریق تولید داخلی و خرید یا اجاره از شرکت‌های خارج از سازمان فراهم می‌شود. محل آرشیو به دستگاه‌های ایمنی، ضد رطوبت، و ضد نور مجهز است

ه) مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
اسناد پارلمانی ایران در این مرکز نگهداری می شود. در این مرکز مجموعه ای غنی از اسناد دیداری شنیداری، طرحهای پژوهشی، گزارش های دولتی، مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان و دیگر اسناد نگهداری می شود

و) آرشیو سازمان میراث فرهنگی کشور

این سازمان در سال ۱۳۶۶ با ادغام مراکز اسناد فرهنگی و سازمان‌های قبلی شکل گرفت و هدف آن حفظ آثار و فعالیت‌های فرهنگی بود. منابع موجود در این مرکز به سبب ماهیت کاری سازمان بیشتر مجسمه، لباس، انواع سرامیک، و جز آن است و به همین دلیل، نگهداری آنها با آرشیوهای اسناد مکتوب تفاوت دارد. این سازمان با توجه به نوع مدارک موجود در آن، استانداردهای حفاظتی خاص خود را رعایت می‌کند و پاسخگوی کلیه مراجعان است. این مرکز از متخصصان و کارشناسان تاریخ، حقوق، رایانه، جغرافیا، جامعه‌شناسی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، هنرهای سنتی ایران، معماری، و اطلاع‌رسانی بهره می‌گیرد

برگرفته از نشریه آینه پژوهش. شماره ۱۲۶